Beste Nederlander,

Hoe we verder moeten met Nederland ná corona is niet het probleem van Mark. Het is de uitdaging voor ons allemaal. Het is de uitdaging voor jou. Je kunt denken dat grote veranderingen buiten je bereik liggen, niet jouw verantwoordelijkheid zijn. Maar dat zijn ze wel. Hoe klein je je ook voelt, ieder radertje is nodig om een systeem te veranderen.

Velen van ons hebben de afgelopen tijd het verdriet gevoeld iemand onverwachts te moeten missen. Corona laat diepe sporen na in families, in onderlinge verhoudingen, in toekomstdromen. Velen van ons hebben tegelijkertijd de tijd gekregen om na te denken over waar het leven werkelijk om gaat; in werk, in relaties, in sociale netwerken. Ineens is er de tijd om te bedenken wat jouw toegevoegde waarde aan de wereld is. En hoe je die het liefste en het beste zou willen realiseren. Wat goed voelt en wat van werkelijke waarde is. Vandaag leren we dat ons gedrag, onze leefstijl, waar hygiëne een onderdeel van is, het meest krachtige wapen is dat we in handen hebben.

Velen hadden en hebben ook de zorg over hoe het financieel verder moet. In het bewustzijn dat oude vertrouwde patronen misschien niet meer houdbaar zijn. Lockdowns kunnen nog wel even bij ons blijven zolang vaccin en medicatie er nog onvoldoende zijn. Nu het accent meer verschuift van een gezondheidscrisis naar een economische crisis, is voor jou als persoon de uitdaging een nieuwe balans te vinden in een wereld die niet per se meer hetzelfde zal kunnen zijn. Dat geldt natuurlijk ook als je economisch niet geraakt bent of nóg niet geraakt bent.

Wendbaar en duurzaam

De afgelopen maanden verzamelden we veel verschillende inzichten via www.verdermetnederland.nl. De rode draad is: om weerbaar te zijn, moeten we wendbaar zijn en duurzaam handelen. Realiteit is dat we steeds kwetsbaarder geworden zijn en steeds minder weerbaar tegen nieuwe infectieziekten. Terwijl onze reis- en expansiedrift ons juist steeds meer in contact brengt met virussen en bacteriën die er al wel waren, maar die we nog nooit eerder op zo’n schaal hebben ontmoet. De pandemie is nog niet voorbij en de economische crisis staat aan het begin. Een volgende pandemie is als gevolg van klimaatverandering niet uit te sluiten. En oh ja, klimaatverandering, dat was de crisis die tot voor kort de agenda beheerste en die zich de komende jaren steeds nadrukkelijker en in versneld tempo zal aandienen. Met grote impact voor grote delen van de wereldbevolking.

Corona heeft ons nog nadrukkelijker laten inzien dat de mens niet boven de natuur staat, maar er onderdeel van is. Dat lijken we in Nederland sinds 1953 een beetje te zijn vergeten. Zolang een vaccin geen dijk vormt tegen het virus, zullen we ermee moeten samenleven. Het virus heeft ons ook laten inzien, dat het misschien blind is, maar dat de gevolgen ongelijk verdeeld zijn. Scheve verhoudingen worden nu meer dan ooit gevoeld en zijn zichtbaar geworden. Sociale klasse en culturele achtergrond bepalen mee hoe kwetsbaar je bent. Dat is niet langer te verhullen, noch te verdedigen. En wordt begrijpelijkerwijs steeds minder geaccepteerd. Wat dat betekent voor stabiliteit in de wereld, is reden tot zorg.

Eigen verantwoordelijkheid

Het is makkelijk om te denken dat het oplossen van de grote wereldproblemen buiten jouw bereik ligt. Maar het begint en het eindigt bij jou. Dat mag niet tot wanhoop leiden, maar juist tot bewustzijn. Van je plek en rol in de samenleving, in de wereld. Veel is onzeker geworden. Of misschien is veel onzekerheid zichtbaar geworden, door onze onzichtbare vijand. Ineens blijken we kwetsbaar in gezondheid, financiën. Internationale verhoudingen veranderen razendsnel en brengen nieuwe onzekerheid met zich mee. De crisis is iets groots en wereldomspannends. En tegelijk en vooral dus iets heel persoonlijks. De kwetsbaarheid van de mensheid, van jou en van wie je liefhebt, moet niet leiden tot doemdenken. Het is een basis van kracht. De crisis en de inzichten die eruit volgen moeten juist een reden zijn om meer regie te pakken over je leven, om niet af te wachten wat de overheid doet, maar om je eigen verantwoordelijkheid te nemen. Rekening houdend met anderen.

Wat we hebben gezien de afgelopen maanden, is dat de meeste mensen deugen. We zagen solidariteit tussen generaties, een ongekende maatschappelijke betrokkenheid, we volgden zonder veel morren aanwijzingen van experts en kabinet op, ten gunste van de meest kwetsbaren onder ons. Social distancing bracht ons dichter bij elkaar, hartverwarmende initiatieven ontstonden. Nu het oude vertrouwde weer lonkt, zouden we het bijna vergeten. Maar jij was het die die solidariteit tot leven bracht. Jij, samen met ‘de ander’. In tijden van nood wilden we niemand alleen laten staan. We kunnen weer denken in ‘algemeen belang’. “Ik” is alleen relevant in de context van “wij”. Kunnen we dat vasthouden? Dat is een belangrijke vraag voor de komende tijd.

Internationaal afhankelijk en verbonden

We kunnen niet meer wegkruipen achter de dijken. Corona heeft ons ook laten zien hoe verbonden we zijn als wereldgemeenschap, als mensheid, of we dat nu willen of niet. Zeker economisch. Antiglobalisme en protectionisme liggen op de loer om de oude economie weer op gang te brengen op korte termijn. In het verlangen om de economie snel weer op stoom te krijgen, schuilt ook het risico dat de dreigende klimaatcrisis naar de achtergrond verdwijnt. Maar de verwevenheid van de wereld en de kwetsbaarheid van het klimaat zijn niet meer terug te draaien. Alles hangt met alles samen. Onze solidariteit heeft bijna noodgedwongen een internationale component. Als mensheid, als open economie, zijn we zo kwetsbaar als de kwetsbaarste schakel.

De verbondenheid van de wereld is wel duurzamer te maken. En crisisbestendiger. Al zouden we al niet de morele noodzaak voelen om waardeketens duurzaam te maken, dan zouden we het uit pragmatisch eigenbelang moeten doen. Lange aanvoerlijnen zijn economisch op de tekentafel, maar een bedreiging in tijden van crisis en ramp. We willen wel verbonden blijven, maar willen dan niet afhankelijk zijn. Van schaarse materialen en technologieën, van medicijnen, van voedsel. Ingewikkelde processen als vaccinontwikkeling moeten internationaal plaatsvinden. Maar de basis van werken, leven, ontspannen, ligt veel meer lokaal. Schaalverkleining leidt tot zelfredzaamheid.

Vertrouwen

Leven in een wereld vol risico’s, betekent eigenlijk dat je meer op elkaar moet kunnen bouwen. Risico’s zijn ook kansen. Niet alleen solidariteit begint met vertrouwen. Ook initiatief en daadkracht leunen erop. Vertrouwen in jezelf, in de ander, in de maakbaarheid van het systeem waarin we leven. Verder met Nederland vraagt om leiderschap. Van Mark en zijn regering, van de overheid, van het bedrijfsleven, maar ook van jou. Als 17 miljoen Nederlanders hebben we een kans. Samen. Als we de verbondenheid van de afgelopen maanden behouden, kunnen we in de toekomst crisisbestendiger zijn. Verbondenheid zonder aanziens des persoons. Diversiteit in ras, cultuur, religie, sekse en leeftijd zijn een verrijking, niet een bedreiging. Polarisatie bestaat dankzij ons allemaal; of je nu aan de rand zit of passief in het midden. De crisis is niet weg en dat vraagt er nog meer om dat we onze verschillen opzij zetten – of juist waarderen.

De vijand aan de andere kant van de dijk zijn we misschien vergeten, maar het water heeft ons in Nederland wel ondernemend gemaakt. Besluitvaardig. Innovatief. Efficiënt. De kracht om altijd weer opnieuw te beginnen. We zullen gericht moeten werken aan het verbeteren van die innovatiekracht, vol inzetten op die kennis die we willen en moeten ontwikkelen, in nauwe samenwerking met anderen en tot nut van het algemeen belang.

Algemeen belang

Ons sociaaleconomisch model kan er alleen een zijn dat gericht is op de belangen van allen, in het belang van iedereen. Dat geldt voor individuen, dat geldt voor bedrijven. Niet alleen de aandeelhouders tellen; iedere stakeholder telt. Ook voor bedrijven, groot en klein, is corona een tijd van bezinning op je maatschappelijke rol en je verantwoordelijkheid als ondernemer. Werk lijkt voor veel mensen veranderd. Wie zegt dat we iedere dag evenveel uren moeten werken, als we aantoonbaar effectiever werken als hier flexibel mee om wordt gegaan? Online werken brengt veel nieuwe kansen. En nieuwe risico’s op het gebied van continuïteit, veiligheid, identiteit en productiviteit.

We moeten niet alles willen regelen in wetten en systemen. Daar los je een systeemcrisis niet mee op. Een volatiele wereld vraagt juist om meer flexibiliteit. Vooruitgang begint met vertrouwen, niet met verantwoording. Een virus houdt zich niet aan de regels. In de crisis hebben we regels en structuren ongepland opzij gezet en nieuwe oplossingen gevonden. Regels zijn geen oplossing, meer vertrouwen wel. De wereld verandert snel, wendbaarheid is het devies. Door blindelings op elkaar te rekenen.

Het woord dat steeds terugkeert in bijdragen, van links tot rechts, is Duurzaamheid. Niet als een door links geclaimde hobby, maar als structurele weg voorwaarts. Hoe erg was het, is het, om iets minder vaak op goedkope vliegreis te gaan? Om thuis te werken? Om net iets vaker om te kijken naar ouders, familieleden, buren die je de afgelopen tijd nodig hadden? Om iets meer betrokken te zijn bij het onderwijs en de ontwikkeling van je zoon of dochter?

Open platform

Een herwaardering van vitale beroepen hoort hier bij. Het werk waar het écht om gaat. We zijn de verpleegster gaan waarderen, de onderwijzer, de schoonmaker. Niet de sector, niet de branche, maar de mensen die het doen. De mens centraal: de leerling, de docent, de zorgverlener, de patiënt. De publieke zaak is een verantwoordelijkheid van ons allemaal en dat hebben we ook zo gevoeld.

In de plotselinge ‘flexibilisering’ van het onderwijs zagen we kinderen buiten de boot vallen en in onveilige thuissituaties wegzakken. Maar we zagen ook veel jongens en meisjes ineens floreren. Omdat de vrijheid beter aansloot bij hun manier van ontwikkelen, bij hun talent, drijfveren en verlangens. We zijn in deze ongeplande golf van onderwijsinnovatie gaan inzien dat talentontwikkeling veel leidender kan zijn en dat onderwijs veel persoonlijker kan zijn, aansluitend op ieders persoonlijke leercurve. Onderwijs zou een verantwoordelijkheid kunnen worden van leerling, ouder en docent samen. Maatwerk. Een leven lang. Laten we hopen dat schoolinspecties en leerplichtambtenaren nieuwe wegen niet bij voorbaat afsluiten, maar dat er ruimte blijft voor fundamentele onderwijs innovatie, met aandacht voor de kwetsbare en met het talent van het individu als basis. Creativiteit, persoonlijke ontwikkeling en zingeving kunnen een grotere plek krijgen. Dingen bevragen. Crisisbestendigheid vraagt om flexibiliteit en een open geest.

In de wetenschap en de cultuur moeten we proberen ruimte te behouden. Niet al het onderzoek is direct toepasbaar, niet alle cultuur is meteen rendabel, niet iedere kunstenaar direct te begrijpen. In de huidige steunmaatregelen wordt het belang van de cultuur, van de kunstenaar, zwaar onderschat. Economische waarde prevaleert boven hoop, troost, verlichting, inzicht, dat de kunst kan bieden. Ook in de wetenschap en in de cultuur gaat het niet om in stand houden van sectoren, maar om het in stand houden van kennis, kennisontwikkeling, creativiteit. Vrij beschikbaar en vrij toegankelijk, in woord en beeld, in het algemeen belang. In nauwe samenwerking met elkaar, ook al kost dat meer tijd. Experimenteren, innoveren, creativiteit om wendbaar te zijn. Nederland als open platform.

Solidariteit

En ook in de zorg willen we de menselijke maat weer voorop. De solidariteit met onze kwetsbaren hoeft niet op te houden nu corona onder controle lijkt. Zou niet op moeten houden, want nu is ze juist meer dan ooit nodig. Ook hier gaat het niet om meer geld voor instituties, maar om de zorgverlener en de patiënt als vertrekpunt. Om maatwerk, dat economisch misschien niet efficiënt lijkt, maar het op alle andere vlakken wel is. Maatwerk versterkt veerkracht. Veerkracht is niet alleen een persoonlijke mentale kwaliteit, het zegt vooral iets over hoe rechtvaardig een samenleving is.

Veel bijdragen op Verder met Nederland wezen op een eigen verantwoordelijkheid van iedereen. Van jou, van ons. Maar uit diepte interviews die binnen een zusterinitiatief, Hoe gaat het met Nederland, met Nederlanders werden gevoerd, rijst juist het beeld dat ‘de Nederlander’ nu leiderschap verwacht. Van politiek, van bedrijfsleven. Het is iets te makkelijk om de verantwoordelijkheid bij de kiezer of de consument te leggen. Leiderschap is een gezamenlijke verantwoordelijkheid geworden.

Een collectief actieprobleem?

Maar daarmee doemt een scenario op waarin niemand de verantwoordelijkheid neemt. Wat ieders verantwoordelijkheid is, is toch vooral de verantwoordelijkheid van ‘de ander’. Voor je het weet rommelen we onszelf terug in het nieuwe normaal. En hoe houdbaar was dat normaal ook alweer? Het gesprek tussen de burger, kiezer, consument enerzijds en leiders uit politiek en bedrijfsleven anderzijds is cruciaal om nu verder te kunnen komen. Als Verder met Nederland helpen we daar graag bij en steunen we Hoe gaat het met Nederland in het voeren van die gesprekken.

Om slimmer, gezonder, crisisbestendiger uit de crisis te komen, zullen we als samenleving nauwer sámen moeten leven. We hebben een start-up mentaliteit nodig. Experimenteren, innoveren, creativiteit inzetten. Ieders bijdrage is daarbij belangrijk. We zullen niet alleen moeten erkennen dat het verstandig is gezond te leven, zuinig te zijn op de omgeving, zorg voor de ander te voelen, maar het ook te doen. Samen kunnen we het anders doen. Beter doen. Als we willen. Als jij wilt. In vertrouwen. Hoe groot of hoe klein jouw stappen ook zijn. Ook als je niets zegt of niets doet ben je aanspreekbaar: jij bent het onmisbare radertje, in alle rollen die je in een samenleving vervult. Als consument. Als ouder. Als kiezer. Als werknemer. Als denker. Als politicus. Als ondernemer. In welke rol en hoe dan ook.

Verder met Nederland begint en eindigt bij jou.

Met dank aan Rowena Achterkamp, Johan Baalbaki, Peter Bakker, Roel Bellinga, Hans de Boer, Nick van Buitenen, Isaac Bullock, Niels van Buren, Cor Jan Dasselaar, Birgit Duski, Misa Džoljic, Toby Ellson, André den Exter, Walter Francia, Ruard Ganzevoort, Jolanda Goedhart-Blom, Désirée van Gorp, Eric van Gorp, Johan Hahn, Anke van Hal, Thomas Harrison-Prentice, Sander de Heer, Simone Heidema, Godelieve van Heteren, Marius Hogendoorn, Petri Hofsté, Freek de Jonge, Lynn Kaplanian-Buller, Alice de Koning, Petrick de Koning, Eva Kuit, Peter Korsten, Nicole de Liefde, Erik van der Liet, Roek Lips, Oliver van Loo, Marcel Luiten, Edith Maat, Tomas Martini, Fred Matser, Nienke Meijer, Jesse van der Mijl, Leonie Mijnlieff, André Nijhof, Koen van Niftrik, Pieter-Paul van Oerle, Marcel Otte, Leen Paape, Clairy Polak, Emilie van Rappard, Annemieke Roobeek, Geerd Schlangen, Feike Sijbesma, Anneke Sipkens, Ingrid Sloots, Maria van der Sluijs-Plantz, Jessica van Spengen, Liset Strijker, Ernst-Jan Swarte, Frank Tebbe, Jan Terlouw, Rob van Tulder, Stijn van der Vat, Evelien Verkade, Dirk-Jan Visser, Henk Visser, Titus Vissers, Jos Vranken, Mando Vroling, Mathijs Wansink, Danielle van Wessem, Rob Wetzels, Joost de Wit.

En met dank aan ABN AMRO, Stichting Doen, Energie Nederland, Studentencollectief TheFAC, KNB, Nyenrode Business Universiteit, Overstekend Wild, PWC, VNO NCW. 9 juli 2020.